اقتصاد دانش‌بنیان؛ بازویی قدرتمند در عرصه تحولات اقتصادی

گروه دانش‌ و فناوری خبرگزاری آنا؛ چند روز پیش بود که حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور، طی حکمی «روح‌الله دهقانی فیروزآبادی» را به عنوان «معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری» منصوب کرد.

در این حکم برای اولین بار عبارت جدید «اقتصاد دانش بنیان» به عنوان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اضافه شده و نام این معاونت به «معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری» تغییر کرد که نشان از اهمیت دانش بنیان شدن اقتصاد کشور دارد.

اما اقتصاد دانش‌بنیان به چه معناست و تحقق آن چه کمکی به کشور می‌کند؟ از این رو در این گزارش به بررسی اهمیت دانش بنیان شدن اقتصاد و مانع موجود بر سر این مسیر پرداخته‌ایم.

** اقتصاد دانش‌بنیان به چه معناست؟

«اقتصاد دانش بنیان» به معنی کاربردی کردن دانش و استفاده مؤثرتر از آن در گسترش ظرفیت‌ها و ارتقای درجه بهره برداری از منابع تولیدی جهت ارتقاء تولید ملی است. این نوع اقتصاد بر اهمیت مهارت‌ها در اقتصاد خدماتی تاکید دارد؛ و وجود نیروی کار بسیار ماهر در آن ضرورت دارد. درواقع اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که در آن از دانش برای ایجاد ارزش افزوده محسوس یا غیرمحسوس استفاده می‌شود و بر پایه تولید، توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات تشکیل شده که در آن، تمامی کسب و کار‌ها و صنایع به فراخور نیاز خود، از دانش برای گسترش ظرفیت‌ها و بهبود سطح بهره‌برداری از منابع در راستای افزایش تولید  بهره می‌برند..

**فواید اقتصاد دانش بنیان

توجه به اقتصاد دانش‌بنیان می‌تواند منجر به رشد و توسعه اقتصادی شود، اما در مجموع می‌توان محاسن بسیاری برای اقتصاد دانش بنیان بیان کرد. رشد اقتصادی، رشد علمی، قدرت اقتصادی، بی اثر شدن تحریم‌ها و کاهش وابستگی به درآمد‌های نفتی از جمله فوایدی است که می‌توان از تحقق اقتصاد دانش بنیان به دست آورد. مقام معظم رهبری در این خصوص گفته‌اند: «اینکه ما روی علم و فنّاوری تکیه می‌کنیم، فقط به خاطر این نیست که می‌خواهیم نصاب علمی خودمان را بالا ببریم؛ پیشرفت علم و فنّاوری به پیشرفت اقتصاد کمک می‌کند؛ بنگاه‌هایی که دانش بنیان هستند می‌توانند به اقتصاد ملّی کمک کنند.»

**ویژگی‌ها و مولفه‌های اقتصاد دانش بنیان

اقتصاد دانش بنیان ویژگی‌هایی دارد که آن را متمایز می‌کند مثلا، منعطف بودن محل و مکان فعالیت، تبدیل دانش به کالا و فروش، اقتصادی بدون وزن (نماد‌های اقتصاد دانش بنیان عموما شامل ایده، دانش و فکر می‌باشد)، وابستگی ارزش محصولات و خدمات به شرایط افراد، دائمی بودن، اقتصاد فراوانی منابع، بازار سنجی و یافتن بهترین مسیر از جمله مولفه‌های آن است.

** نیروی انسانی سرمایه اصلی کشور است

کارشناسان معتقدند که سرمایه‌های اقتصادی کشورمان تنها محدود به منابع زیرزمینی مانند نفت نیست بلکه نیروی انسانی سرمایه اصلی به حساب می‌آید؛ در واقع اصول اصلی اقتصاد دانش‌بنیان بر نیروی انسانی خلاق و متخصص استوار شده است.بر این اساس، کشور ما با در اختیار داشتن جمعیت جوان و پتانسیل‌های بالا در زمینه‌های فناوری، چند سالی است با هدایت رهبر معظم انقلاب به سوی پیاده‌سازی این مدل از اقتصاد رهنمون شده است.

**جایگاه و اهمیت اقتصاد دانش بنیان در دیدگاه رهبری

اقتصاد دانش بنیان از مدت‌ها پیش مورد توجه مسئولان بوده و رهبر انقلاب نیز به کرات درباره اهمیت آن صحبت کرده‌اند. انتخاب شعار سال ۱۴۰۱ به نام «تولید، دانش‌بنیان، اشتغال آفرین» حکایت از اهمیت این موضوع از منظر مقام اول کشور دارد. ایشان در یکی از سخنرانی‌های خود گفتند: «مهم‌ترین بخشی که می‌تواند برای اقتصاد یک کشور شکوفائی پایدار را به وجود بیاورد، تولید است؛ به ویژه آن بخش از اقتصاد تولیدی که متکی به علم و دانش است بنابراین باید به مسئله علم و تکیه به علم در کشور اهمیت بدهیم.»

اهمیت علم و دانش در اقتصاد ارزش‌افزای دانش بنیان به اندازه‌ای است که رهبر انقلاب درباره اهمیت آن می‌گویند: «علم برای کشور، یک سرمایه بی پایان و تمام نشدنی است. اگر چرخه تولید علم در یک کشوری به راه افتاد، اگر استعدادی وجود داشت و به جریان افتاد، اگر ظرفیت‌ها شروع کرد به بروز و ظهور، آن وقت این دیگر منبعِ تمام نشدنی است. علم یک پدیده درونزا است؛ چیزی نیست که انسان برای آن ناچار و ناگزیر باشد که وابسته شود. بله، اگر شما بخواهید علمِ حاضر و آماده را بگیرید، همین است؛ وابستگی دارد، احتیاج دارد، دست دراز کردن دارد؛ اما بعد از آنکه بنیان علمی در یک کشوری به وجود آمد، استعداد هم در آن کشور وجود داشت، آن وقت حالت چشمه‌های جوشان را پیدا می‌کند. اگر ما بپردازیم به دنبال گیری تحقیق و علم و ژرف‌نگری و دانش پژوهی، با انگیزه و اهتمام بیشتر دنبال شود، بدون تردید کشور به یک اوجی دست خواهد یافت.»

وجود علم و دانش و نهادینه شدن استفاده از علوم کاربردی در تولید کالا و خدمات باعث ایجاد ارزش افزوده‌ای می‌شود که هدف غایی و نهایی امر تولید است. از آنجا که این ارزش افزوده در اثر تبدیل مواد اولیه یا نهاده‌های تولیدی به وسیله فرآورش ایجاد می‌شود، خام فروشی مواد اولیه می‌تواند کشور را از یک درآمد هنگفت و البته عدم وابستگی به سایر کشور‌ها محروم کند. در اینجا اقتصاد دانش بنیان می‌تواند نقش بسیار پررنگ و چشمگیر را ایفا کند. رهبر انقلاب نیز در این خصوص اظهار کرده‌اند: «تحصیل ثروت از راه فروش منابع تمام شدنی مثل نفت و امثال نفت رونق نیست، پیشرفت نیست؛ این خودگول زدن است.

ما در این دام افتادیم. باید اقرار کنیم، قبول کنیم که این یک تله است، یک دام برای ملت ما است. ما دچار خام فروشی شدیم. یک واقعیتی برای ما به ارث گذاشته شد، کشور هم به آن عادت داده شده است. البته در این سال‌ها سعی شده که یک مقداری این اعتیاد مضر برای کشور کنار گذاشته شود، لیکن به طور کامل پیش نیامده است. ما باید اول اعتقاد پیدا کنیم که باید کشور به جائی برسد که بتواند با اختیار، هرگاه اراده کرد، در چاه‌های نفت خودش را ببندد؛ ما باید به این باور برسیم. این حالا مسئله نفت است. خام‌فروشی‌ها در بخش‌های مختلفِ مواد خام و معدنی همچنان وجود دارد؛ و این یکی از ضعف‌های ما است، یکی از مشکلات کشور ماست.»

**ضرورت توجه به اقتصاد دانش‌بنیان 

وقتی یک کشوری احساس کرد که با علم و دانش خود می‌تواند زندگی خود و ملت را اداره کند و به دیگر ملت‌ها خدمت برساند، احساس هویت می‌کند؛ این درست همان چیزی است که ملت‌های مسلمان امروز به آن احتیاج دارند. ملت ما قبل از انقلاب، سال‌های متمادی اسیر تضعیف روحیه خودباوری در میان خود بوده است. وقتی مسئولان دولتی، و به تدریج آحاد مردم چشم باز کردند و در مقابل پیشرفت خیره کننده علمیِ غرب مبهوت شدند، به تدریج احساس کمبود، و احساس خود کم بینی در این کشور و در میان ملت ما ترویج شد.

خوشبختانه انقلاب این حالت و روحیه را دگرگون کرد؛ بنابراین بنیانگذاری کار‌های اقتصادی بر پایه دانش، هم موجب تقویت روحیه و شخصیت و هویت ملی است، هم قدرت سیاسی علاوه بر قدرت اقتصادی که، طبیعی است وجود دارد.

توجه به اقتصاد دانش بنیان و تلاش برای تحقق هرچه بیشتر آن در کشور، در شرایط جهانی امروز امری ضروری است و تلاش شبانه‌روزی مسئولان را می‌طلبد.

**موانعی که بر سر راه اقتصاد دانش بنیان قرار دارد

در ساختار اقتصاد دانش بنیان بخش قابل توجهی از سرمایه گذاری‌ها می‌بایست به بخش‌های فناورانه و ایجاد زیرساخت‌های آن سوق پیدا کند. سرمایه گذاری در این زمینه لزوم صرف نظر از مصارف و هزینه کرد‌های جاری را می‌طلبد و می‌بایست دولت و بخش خصوصی در صورت محدودیت منابع از هزینه‌های جاری خود کاسته و در طرح‌ها و شرکت‌های دانش بنیان سرمایه گذاری نمایند.

در این مسیر، موانعی همچون نبود نهاد‌های لازم پشتیبان، عدم آمادگی سیستم بانکی برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و سیاست‌گذاری قوانین بالادستی و ... از جمله ضعف‌های موجود برای حمایت از بنگاه‌های فناوری محور است به گونه‌ای که درکشور فاصله زیادی با بهره‌وری مبتنی با فناوری داریم.

اما با تغییرات ایجاد شده در کشور و شروع فصلی جدید در جایگاه معاونت علمی،فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری امیدواریم به زودی شاید نقش پررنگ این معاونت در تحولات علمی و اقتصادی کشور باشیم.