تحلیل گفتمان: یافتن حقیقت در کلمات

گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، سید مهدی میرزاپور رضائی؛ روش‌های تحقیق به ابزار‌های یک جعبه‌ابزار شبیه هستند. همانطور که برای چرخاندن هر پیچ به پیچ‌گوشتی خاصی نیاز دارید، برای پاسخ به سؤالات گوناگون نیز به روش‌های تحقیق متفاوتی نیاز دارید.

اهمیت این روش‌ها در این است که می‌توانیم به سؤالات به روشی علمی و قابل اعتماد پاسخ دهیم. فرض کنید صورت مسئله این است که چرا برخی از مردم غذا‌های تند را دوست دارند در حالی که برخی دیگر حتی نمی‌توانند این دسته خوراکی‌ها را تحمل کنند. اگر از یک روش تحقیق مناسب استفاده نکنید، فقط می‌توانید در رابطه با این سؤال گمانه‌زنی کنید و با خود حدس بزنید.

با این حال با استفاده از روش‌های تحقیق می‌توانید یک مطالعه طراحی کنید، داده‌ها را جمع‌آوری کنید، نتایج را تجزیه‌وتحلیل کنید و درنهایت به یک پاسخ محکم (که فقط بر اساس حدس و گمان نیست) برسید. دانشمندان و محققان با پیروی از این روش‌ها می‌توانند از صحت یافته‌های خود اطمینان بیشتری پیدا کنند، مسئله‌ای که برای درک از دنیای اطرافمان بسیار مهم است.

* تحلیل گفتمان چیست؟

روش تحلیل گفتمان (Discourse Analysis) به شغل کارآگاهی نزدیک است، با این تفاوت که به جای جست‌وجوی سرنخ در صحنه جرم، در دنیای کلمات و مکالمات فرو می‌روید تا بفهمید واقعاً چه اتفاقی دارد می‌افتد! دانشمندان و محققان سعی می‌کنند در این روش بفهمند که گزاره چیست، چگونه آن گزاره را بیان کرده‌اند، چرا آن را به این شکل می‌گویند و کلیت مطلب در یک تصویر بزرگ چه معنایی را در برمی گیرد.

کلمه «گفتمان» اساساً به معنای ارتباط نوشتاری یا گفتاری است. هر چیزی، از متن مقاله، توییت گرفته تا سخنرانی‌های سیاستمداران می‌تواند در قالب یک گفتمان تفسیر شود. ما در گفتمان سعی می‌کنیم از زبان برای به اشتراک‌گذاری ایده‌ها، احساسات و اطلاعات خود با یکدیگر استفاده کنیم.

وقتی فردی یک مستند جذاب را تماشا می‌کند، فقط کلمات مورد توجهش نیست. نحوه بیان آن کلمات، عبارات و شاید حتی نحوه ادیت ویدئو نیز بر ایجاد حس جذابیت تأثیر دارند. به عبارت دیگر همه این عناصر در کنار هم تأثیر خاصی بر تماشاگر ایجاد می‌کنند. تحلیل گفتمان کمک می‌کند تا لایه‌های مختلف متن را درک کنیم. پس‌زمینه مورد توجه قرار می‌گیرد. طرفین محتوا و رابطه میان آنها نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. دقت کنید که همه‌ این پارامتر‌ها می‌توانند به کلی معنای کلمات را تغییر دهد.

* چگونه تحلیل گفتمان کنیم؟

تحلیل گفتمان از منظر علمی به جمع‌آوری یک پازل شبیه است! شما باید قطعه‌های مختلف را جمع کنید. این قطعات می‌توانند کلمات، جملات، حرکات و... باشند. نحوه چینش این قطعات در موقعیت‌های مختلف می‌تواند جلوه‌های گوناگونی به پازل شما بدهد.

در گام اول باید پازل خود را تعیین کنید. شما باید مشخص کنید چه نوع گفتمانی در حال وقوع است. گفتمان مطرح‌شده می‌تواند یک سخنرانی فلسفی یا پستی اینستاگرامی در مورد تناسب اندام یا مکالماتی در کلاس درس باشد.

سپس باید قطعات خود را جمع‌آوری کنید. بدین منظور باید نمونه‌هایی از گفتمان را جمع‌آوری کنید. می‌توان مکالمات را ضبط کرد (البته با اجازه)، متون را جمع آوری کرد یا از ویدئو‌ها کپی گرفت. آنگاه هر قطعه را مستقلاً بررسی کنید. به جزئیات دقت کنید. چه کلماتی استفاده می‌شود؟ ساختار جملات چگونه است؟ آیا نماد‌ها یا حرکات خاصی وجود دارد؟ سپس تصویر بزرگ را ببینید، سعی کنید بفهمید که این جزئیات از روابط بین مردم، پویایی قدرت و زمینه‌های اجتماعی یا فرهنگی گسترده‌تر چه چیز‌هایی را می‌گوید.

در انتها یافته‌های خود را گزارش دهید. آنچه را کشف کرده‌اید درست مانند ارائه شواهد در یک پرونده توضیح دهید و ایده‌های خود را با مثال‌هایی از گفتمانی که تحلیل کرده‌اید، مطرح کنید.

اجازه دهید روش تحلیل گفتمان را با یک متن کوتاه (یک پاراگراف از یک مقاله خبری) گام به گام امتحان کنیم:

«همچنان بین رئیس جمهور آمریکا (دونالد ترامپ) و افکار عمومی در مورد نحوه برخورد با تغییرات آب‌وهوایی اختلاف وجود دارد. در حالی که بسیاری از افراد بر اقدام فوری در جهت کاهش انتشار کربن تأکید دارند، برخی از چهره‌ها معتقدند که توسل به علم در این زمینه بی‌نتیجه است و آسیب‌های اقتصادی را در پی دارد. بسیاری امید دارند در اجلاس آینده به این مسائل رسیدگی شود و راه‌های رو به جلو مطرح گردد.»

مرحله ۱: بازیگران و کنش‌ها را در متن شناسایی کنید:

در متن می‌توان بازیگران زیر را شناسایی کرد:

الف. سیاستمدار

ب. افکار عمومی

ج. حامیان اقدام فوری

د. شکاکان به علم

اقدامات انجام‌شده توسط این بازیگران را می‌توان از متن بدین ترتیب استنباط کرد:

الف. تلاش برای اقدام فوری

ب. کنار گذاشتن رویکرد علمی

ج. رسیدگی به مسائل در اجلاس آتی

مرحله ۲: مضامین و ایده‌های کلیدی را در متن شناسایی کنید:

مضامین و ایده‌های کلیدی در متن عبارتند از:

الف. اختلاف نظر در بحث تغییرات آب و هوا

ب. تعارض بین طرفداران اقدام عملی و شکاکان به علم

ج. اهمیت اجلاس آتی در رسیدگی به این موضوعات

مرحله ۳: زبان و لحن متن را تجزیه‌وتحلیل کنید:

زبان مورد استفاده در متن تا حدودی خنثی است، اما رگه‌هایی از احساس فوریت در آن دیده می‌شود. عباراتی مانند «اختلاف وجود دارد» و «امید دارند در اجلاس آینده به این مسائل رسیدگی شود» جدیت موضوع را نشان می‌دهد. نویسنده به نظر می‌رسد می‌خواهد دیدگاه متعادلی را از بحث تغییرات آب و هوا ارائه دهد و نظرات متفاوت را بدون اینکه صریحاً یک طرف را بر طرف دیگر ترجیح دهد، ارائه دهد.

مرحله ۴: راهبرد‌های گفتمانی مورد استفاده در متن را بررسی کنید:

چند راهبرد گفتمانی در این متن وجود دارد:

الف. قطبی‌سازی: متن بر تقسیم‌بندی بین حامیان اقدام فوری و شکاکان علم تأکید دارد و دیدگاه‌های متناقض را مورد بحث قرار می‌دهد.

ب. وعده حل: متن با ذکر اجلاس آتی به عنوان محلی بالقوه برای رسیدگی به مسائل، حس امید به حل و فصل و اجماع را تلویحاً ابراز می‌کند.

ج. توسل به قدرت: نام بردن از سیاستمداران نشان‌دهنده توسل به قدرت است و تلویحاً به تأثیر این گروه در شکل دادن تصمیمات بزرگ اشاره دارد.

مرحله ۵: معانی و مفروضات ضمنی در متن را تفسیر کنید:

متن نشان می‌دهد که بحث در مورد تغییرات آب و هوا ادامه دارد و دیدگاه‌ها با هم در رقابت هستند. ذکر اجلاس آتی به عنوان فرصتی بالقوه برای رفع مسائل، حاکی از این باور است که گفت‌وگو و بحث میان طرفین مسئله می‌تواند منجر به پیشرفت و تفاهم شود. به طور کلی این متن حس امیدواری را برای حل مناقشه و حرکت به سمت رویکردی یکپارچه‌تر منتقل می‌کند.

در مثال فوق تحلیل گفتمان در اینجا به ما کمک کرد تا نکات ظریف و پیام‌های بین سطور یک متن را باز کنیم.   

* چالش تحلیل گفتمان

تحلیل گفتمان می‌تواند نکات زیادی را در مورد جامعه و نحوه تعامل ما با یکدیگر نشان دهد. این روش می‌تواند نشان می‌دهد که قدرت یک طرف چگونه در گفت‌وگو آشکار می‌شود، چگونه هویت‌ها از طریق زبان ساخته می‌شوند و حتی چگونه هنجار‌ها و ارزش‌های اجتماعی در گفت‌وگو‌های روزمره به چالش کشیده می‌شوند.

بزرگ‌ترین چالش این روش این است که بسیار ذهنی است. دو محقق ممکن است یک گفتمان را بر اساس تجربیات (و سوگیری‌های خود) به طور متفاوت تفسیر کنند. به همین دلیل بسیار مهم است که با ذهنی باز به سراغ تحلیل گفتمان برویم و دیدگاه‌های متعدد را در نظر بگیریم.

چالش دیگر حجم بسیار زیاد داده‌ها است. دیدگاه‌ها متکثر  و مکالمات بسیار زیادند. تصمیم‌گیری اینکه تحلیلگر بر روی چه چیزی تمرکز کند می‌تواند کاری بسیار تخصصی باشد و به تجربه زیادی نیاز دارد. از سوی دیگر زبان ظرفیت این را دارد تا بسیار پیچیده باشد و لایه‌های مختلف آن تحلیلگران را به خطا بیاندازد.

* جمع‌بندی

تحلیل گفتمان ابزاری قدرتمند برای کشف معانی عمیق‌تر و پیامد‌های ارتباطات روزمره است. این روش به ما نشان می‌دهد که چطور آنچه می‌گوییم (و نحوه بیان آن) تحت تأثیر جهان اطراف ما است. با درک این این روش بهتر می‌توانیم از نقشی که زبان در شکل‌دهی به واقعیت‌ها جهان ایفا می‌کند آگاه شویم.

دفعه بعد که در شبکه‌های اجتماعی و یا با دوستان چت می‌کنید، به لایه‌های مختلف معنایی آن مکالمات فکر کنید. شما فقط تایپ نمی‌کنید، شما درگیر شبکه پیچیده‌ای از گفتمان هستید که جهان اطراف شما را منعکس می‌کند (و البته بر آن تأثیر می‌گذارد).

در این زمینه منابع متعددی به فارسی ترجمه شده است، برای مطالعه بیشتر می‌توان به منابع زیر اشاره کرد:

تحلیل گفتمان چیست؟/ نویسنده استفنی تیلور؛ مترجمان عرفان رجبی، پدرام منیعی؛ ویراستار ذلیخا عظیم‌دخت. نشر نویسه پارسی‏، ۱۳۹۷.

جعبه‌ابزار تحلیل گفتمان/ جیمزپل جی؛ مترجم فاطمه عظیمی‌فرد؛ ویراستار علمی سیدعلی‌اصغر سلطانی. نشر نویسه پارسی، ‏ ۱۳۹۸.

تحلیل گفتمان/ باربارا جانستون؛ مترجم سیدجلیل شاهری‌لنگرودی. ‏پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‏، ‏ ۱۳۹۸.

درآمدی بر تحلیل‌گفتمان/ نویسنده برایان پالتریج؛ مترجم طاهره همتی. نشر نویسه پارسی‏، ۱۳۹۶.