از آیین «شب‌های برات» در کاشمر چه می‌دانید؟

گروه استان‌های خبرگزاری آنا، بین مردم منطقه کاشمر ماه شعبان به ماه «برات» معروف بوده که در این ماه آداب‌ورسوم ویژه‌ای ازجمله سنت«چراغ برات» برگزار می‌کنند. مدت برگزاری آیین چراغ برات کاشمر سه روز است که از ۱۲ شعبان آغاز و در نیمه شعبان شب ولادت امام زمان (عج) با برگزاری جشن تولد حجت بن الحسن و آذین‌بندی، چراغانی خیابان‌ها و مساجد، زینت دکان‌ها، خانه‌ها و خیابان‌ها و نصب پرچم‌های رنگین کاغذی بر سر در اماکن به پایان می‌رسد.

برات به معنی روشنایی و چراغ است و اسم مردانه بسیار پرکاربرد در ایران قدیم نیز بوده، مراسم چراغ برات بیشتر برای احترام به مردگان و در محل آرامگاه‌ها و سر قبر به‌کار می‌رود. در این روزها، مردم شهر و به‌ویژه روستا‌ها به دیدار عزیزان از دست رفته و درگذشتگان خود می‌روند و برای مردگان چراغ برات روشن می‌کنند. از گذشته رسم بوده که مردم از صبح در جوار قبور درگذشتگان حاضر و هر شخص و خانواده‌ای در حد توان با انواع محصولات و خوراکی‌ها از افرادی که برای قرائت فاتحه بر سر مزار حاضر می‌شوند پذیرایی می‌کنند.

مردم بر این باور بوده و هستند که در روز‌های چراغ برات روح درگذشتگان آزاد است و زنده‌ها با حضور بر سر مزار مردگان آزادی درگذشتگان را از آتش دوزخ طلب می‌کنند. با توجه به اینکه بعضی‌ها در شهر‌های دیگر سکونت دارند و به خاطر رسم شب‌های برات در کاشمر حاضر می‌شوند این کار نوعی دیدار و صله‌رحم برای زنده‌ها هم به حساب می‌آید. حافظ، شب برات را شب قدر دانسته و در غزل معروف خود، شب قدر و «شب برات» را هنرمندانه با هم آورده می‌سراید:«چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی آن «شب قدر» که این تازه «براتم» دادند»

این آیین برای خانواده‌هایی که سال جاری و نخستین سال فوت عزیز و از دست رفته دارند از اهمیت بیشتری برخوردار است. خانواده‌های دارای تازه درگذشته، مراسم ختم و یادبودی در مسجد با عنوان «براتی» برگزار می‌کنند. این افراد سعی کرده در هر مکان و شهری که باشند خود را به مراسم رسانده و بر سر مزار درگذشتگان خود و اقوام حاضر شده و فاتحه‌ای برای آنان بخوانند.

در این ایام بعضی روستاییان به‌ویژه نوجوان و جوانان در منزل بزرگ‌ترین فرد فامیل از خانواده تازه درگذشته حضور پیدا کرده تا با این خانواده‌ها ابراز همدردی کرده و صله‌رحم به‌جا بیاورند. در مقابل ساکنین منزل نیز با خوراکی‌های موجود خانه مانند خرما، شکلات، نقل‌ونبات، عناب، بادام و گردو به آنان تعارف و از آنان تشکر می‌کنند.

مراسم ماه برات (شعبان) و روز‌های چراغ برات، ریشه در فرهنگ و اعتقادات مردم دارد و بر این باورند که در این روز اموات چشم‌انتظار زنده‌ها هستند و به‌نوعی یادآور روز معاد است. در این آیین دیرینه رسم بر این بوده که افراد بر حسب سن و سال فرد درگذشته و از بزرگ به کوچک بر سر قبر متوفی حاضر شده و فاتحه‌ای می‌خوانند. اجرای مراسم«برات خوانی» و روشن کردن چراغ برات از رسوم زیبای ماه شعبان در کاشمر است و مردم بر این باورند که در این ایام سرنوشت انسان رقم می‌خورد. اعتقاد روستاییان بر این بوده که در شب ۱۵ شعبان ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود می‌آیند و اگر چراغ خانه روشن باشد، برای اهالی خانه دعای خیر کرده و در غیر این صورت آنان را نفرین می‌کنند.

از رسوم دیگر اینکه در شب نیمه شعبان بعد از خواندن نماز مغرب و عشا نیز هر شخص به تعداد آرزوهایش، ترکه‌ای از درخت انگور یا انار آماده کرده و در چهارگوشه پشت‌بام خانه خود یا روی قبور یا زیارتگاه‌ها گذاشته و بر سر آن پنبه و یا پارچه‌ای پاک به نیت آرزو‌های خود وصل می‌کند و سپس فرد به تنهایی و یا در حضور خانواده نیت و آرزویش را بعد از حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیامبر و طلب سلامتی برای امام زمان (عج) مطرح کرده، خدا را به حق، ولی عصر(عج) قسم می‌دهد تا گره‌گشای مشکلاتش باشد سپس پنبه را آتش می‌زند؛ البته این رسم کم‌کم جای خود را به روشن کردن شمع داده است.

به نقل از پژوهشگران و اهل قلم در این زمینه روز ۱۴ شعبان به برات مرده‌ها معروف است که مردم بر سر قبور خویشاوندان خود حاضر شده، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، میوه و نان‌های سنتی یاد و خاطره اموات خود را گرامی می‌دارند. شب ۱۵ شعبان نیز به برات زنده‌ها مشهور بوده و مراسم ویژه‌ای دارد که مردم پس از عصر چهاردهم و حضور بر مزار درگذشتگان خود و دعا برای آنها برای سلامتی و نعمت‌هایی که خداوند به آن‌ها ارزانی داشته، شادی کرده، چراغ و شمع روشن می‌کنند و به راز و نیاز با پروردگار می‌پردازند.

**شب برات در دیگر شهر‌های ایران و کشور‌های همسایه

مردم کاشمر در سه روز وسط ماه شعبان، مراسم ویژه‌ای برای برات دارند. در بعضی نقاط دیگر ایران نیز ازجمله شهر‌های استان‌های خراسان رضوی، جنوبی و شمالی، یزد، سمنان، کردستان و خوزستان با عنوان‌های مختلفی مانند برات غریبان، برات اسیران، برات مسافران، برات زندگان و برات مردگان این آئین برگزار می‌شود که هر کدام هم مراسم ویژه خودش را دارد؛ اما از این میان، برات مردگان در شب نیمه شعبان، با شور و حال ویژه‌ای برگزار می‌شود.

به غیر از ایران این مراسم در بعضی کشور‌های خاورمیانه و شبه قاره هند ازجمله بخش‌هایی از پاکستان، مناطق کُردنشین، عراق، دمشق، عربستان، مصر و ترکیه مراسم ویژه «برات» با عنوان‌ها مختلفی، مانند عید برات، شب برات، چراغ برات، (جێژنی بهراتێ) و… و با آداب‌ورسوم مختلف جشن و توزیع شیرینی برگزار می‌شود.

**شب برات در متون

در متون ادبی فارسی، ازجمله اشعار حافظ، رودکی، مواعظ سعدی و اشعار سنایی از شب برات یاد شده است. در ادبیات اردو نیز ناسخ به این شب و مراسم ویژه آن در هند اشاره می‌کند. در دایره المعارف‌های بزرگ اسلامی شَبِ بَرات، یا لیلة البرات / لیلة البرائة یا شب چک از شب‌های مقدس و محترم میان مسلمانان که آیین‌ها و مراسم آن با برخی از آیین‌های کهن ایرانی مشابهت دارد. برات واژه‌ای عربی از ریشه برائت، به معنی بیزاری، دوری جستن و بریءالذمه‌شدن از دین و به معنی نوشته‌ای بوده که دولت با آن به خزانه یا حکام حواله وجهی دهد.

سبب نام‌گذاری این شب به برات از آن دلیل است که از دیرباز به عقیده مردم، برات یا امان‌نامه آزادی از آتش دوزخ برای بندگانی که در این شب عبادت کنند، نوشته خواهد شد و یا بندگان در این شب از آتش دوزخ بیزاری می‌جویند. ازاین‌رو، مسلمانان در این شب به عبادت و شب‌زنده‌داری می‌پردازند و مراسمی همانند شب‌های قدر برگزار می‌کنند. به عقیده مسلمانان در این شب، خداوند حکم خود را نسبت به تقدیر یک‌ساله آنان درباره مرگ، زندگی، معیشت و نیز گناهانی که باید بخشیده شود و افرادی که باید مجازات شوند، صادر می‌کند.

گزارش/ محمدحسن پیشداد