روایت سفیر آمریکا از جنایت هولناک رضاخان در مسجد گوهرشاد

به گزارش خبرنگار فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، ویلیام اچ. هورنیبروک در سال ۱۳۱۲ شمسی از سوی وزارت امورخارجه آمریکا جانشین چارلز سی هارت وزیر مختار آمریکا در ایران شد. او تا سال ۱۳۱۹ شمسی و به مدت هفت سال عهده‌دار این سمت یود. اهمیت حضور هورنیبروک در ایران به روایت و گزارش‌های است که به آمریکا مخابره کرده است. مطالعه و تحلیل آن‌ها فضای سیاسی و سانسور شدید در عصر رضا شاه را نمایان می‌‏سازد.

بخش چهارم کتاب رضاشاه و بریتانیا که بر اساس اسناد وزارت خارجه آمریکا و توسط دکتر محمدقلی مجد استاد دانشگاه پنسیلوانیا تألیف شده است. اختصاص به کشتار قیام مسجد گوهرشاد دارد.

وزیر مختار آمریکا در ایران، سه روایت مختلف را از مسائل مرتبط با فاجعه مسجد گوهرشاد به واشنگتن مخابره کرده است.

روایت نخست او بر اساس گفته‌های سفیر افغانستان از جزئیات واقعه مسجد گوهرشاد تنظیم شده و در آن آمده است: «در گفتگویی که درباره اخبار ارسالی از سرکنسول افغانستان در مشهد به سفیر افغانستان با او داشتم اطلاعات زیر به دست آمد: سفیر به من اطلاع داد که از طریق یک پیام رمزی از سوی سرکنسول افغانستان در مشهد شرح مفصلی از اوضاع به دستش رسیده است. این که در جریان شورش ۸ افغانی کشته شده، ۵۰۰ نفر از مردم جان باخته‌اند، ۸۰۰ نفر مجروح شده‏‌اند و تقریباً ۲۰۰۰ نفر یا به زندان افتاده و یا ناپدید شده‏‌اند.»

دومین روایت هورنیبروک، از واقعه گوهرشاد بر پایه اطلاعات دکتر دونالدسن، پزشک بیمارستان آمریکایی مشهد تنظیم شده است. در این گزارش ضمن بیان نحوه وقوع قیام که بسیار نزدیک به واقعیت بوده و در آن به تلاش رضاخان به دین زدایی و مخالفت روحانیون با این امر اشاره شده، به حضور نیرو‌های نظامی و نحوه کشتار پرداخته شده و آمده است: «.. به سرعت پانصد نظامی کادر را از شهر مجاور به مشهد آوردند و همین نیرو بود که بعداً به روی جمعیت حاضر در حرم آتش گشود و بالاخره آن‌ها را متفرق ساخت. مجموعاً بیش از دو هزار نیروی نظامی در این درگیری شرکت داشتند. ابتدا با تفنگ و تیربار به سوی مسجد آتش گشودند که صدمه جدی، ولی قابل جبرانی به مسجد وارد کرد. ابتدا به بالای سر جمعیت شلیک می‌‏شد، ولی به تدریج لوله‏‌ها پایین‏‌تر آمد و تلفات هولناکی به جای گذاشت. طبق برآورد مبلغان مقیم محل بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر کشته یا مجروح شدند و دست کم بین پانصد تا ششصد نفر هم دستگیر شدند.»

سومین روایت هورنیبروک نیز مربوط به تحلیل انگلیسی‌‏ها از این کشتار است. وی با نقد دیدگاه انگلیسی‌‏ها راجع به کشتار مسجد گوهرشاد نوشته است: «انگلیسی‏‌ها در ابتدا سعی داشتند این تراژدی را کوچک جلوه دهند. درست همان گونه که مرگ سردار اسعد و دیگران در زندان را به علل طبیعی نسبت داده بودند. آنان سعی داشتند تعداد تلفات را بسیار کم جلوه دهند. در ابتداد تعداد ۲۵ کشته و ۶۰ نفر مجروح بیان می‏‌کردند. سپس تجدید نظر کردند و تعداد کشته‌‏های قیام مسجد گوهرشاد بین چهارصد تا پانصد نفر تخمین زدند.»

وی سپس با رد اطلاعات انگلیسی‌ها، بر صحت گزارش دونالدسن تاکید کرده و می‌افزاید: «مقامات نظامی ۱۲۸ کشته را در گودال‌‏هایی دفن کرده‌‏اند. شمار مجروحین هم از دویست یا سیصد نفر کمتر نیست. هم اینک ۵۰۴ نفر در سربازخانه محبوس هستند، که از این تعداد ۲۰۰ نفرشان مجروحند. در زندان‌‏های غیر نظامی نیز ۳۱۱ نفر محبوسند که از این تعداد ۲۸ نفرشان مجروح هستند. هر روز محبوسین سربازخانه‌‏ها را در گروه‏‌های سی نفره به فلک می‌‏بندند. دو افسر و هجده سرباز هم کشته و چهارده نفر دیگر مجروح شده‏‌اند. سیزده زائر افغان هم جان باخته‌‏اند. تعداد بازداشت‏شدگان از مرز هشتصد نفر می‏‌گذرد...»

منبع: کافه تاریخ